Mô hình trồng dừa mã lai trên nền đất lúa tại xã Viên Bình, huyện Trần Đề.
Rà soát lại quy hoạch lũ trong bối cảnh biến đổi khí hậu, nước biển dâng và dòng chảy trái quy luật, phụ thuộc vào vận hành của các đập thủy điện ở vùng thượng lưu, cộng thêm đợt hạn lịch sử mùa khô năm 2016, các nhà khoa học đã nhận định thách thức, khó khăn đối với sản xuất nông nghiệp tại “vựa lúa” ĐBSCL đã thật sự hiện hữu, rất cần có những giải pháp chủ động phù hợp và kịp thời. Bên cạnh một số giải pháp công trình thủy lợi quy mô lớn toàn khu vực và quy mô nhỏ từng địa phương, ngành chức năng 13 tỉnh, thành phố ĐBSCL đã triển khai các giải pháp phi công trình ứng phó chính trên đồng ruộng. Trước mắt là trong vụ lúa chính Đông Xuân và Hè Thu, rất cần thiết nghiên cứu các giải pháp thay đổi thời vụ cho các vùng nhằm giảm tập trung nước cho các tháng đầu mùa mưa và đầu mùa khô, kết hợp với giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng đất mùa lũ.
Sóc Trăng là tỉnh tiêu biểu cho đặc điểm sinh thái tự nhiên của cả vùng, trong đó cây lúa vẫn là nền tảng trong tăng trưởng kinh tế nông nghiệp giai đoạn hiện nay. Với đặc điểm địa hình 40% đất gò cao tiếp giáp với vùng mặn, 60% đất thuộc vùng trũng, chuyên canh lúa với diện tích 147.000 ha có thể phát triển ổn định 02 đến 03 vụ lúa, sản lượng hàng năm đạt trên 2,3 triệu tấn. Hằng năm, Sóc Trăng vừa chống khô hạn vùng cao, vừa chống ngập úng, xâm nhập mặn vùng thấp. Tuy nhiên năm 2016, toàn bộ các khu vực trong địa bàn tỉnh đều bị hạn hán và nước mặn xâm nhập sâu. Tính từ vụ Đông Xuân 2015 - 2016 đến vụ Hè thu 2016, toàn tỉnh có gần 20.000 ha lúa bị ảnh hưởng và thiệt hại bởi hạn mặn. Trước tình hình đó, ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh nhanh chóng có giải pháp quy hoạch lại thời vụ trồng lúa, thay đổi cơ cấu cây trồng vật nuôi thích ứng với các mô hình tiết kiệm nước ngọt. Đồng chí Nguyễn Thành Phước – Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Sóc Trăng cho biết: “Sự đa dạng về nhiều vùng sinh thái khác nhau là điều kiện rất tốt để Sóc Trăng phát huy tiềm năng đất đai trong sản xuất nông nghiệp. Nhưng tại một số địa phương ven sông Hậu, những địa phương thuộc vùng thủy lợi khép kín như: Long Phú, Trần Đề, Kế Sách lại thường xuyên chịu thiệt hại do tác động của xâm nhập mặn vào mùa khô hằng năm, đặc biệt là trong lĩnh vực sản xuất lúa. Chính vì vậy, vừa thay đổi cơ cấu mùa vụ để tránh hạn, mặn, vừa chủ động chuyển đổi cây trồng tiết kiệm nước tưới là vấn đề rất cần thiết. Với sự định hướng của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, thời gian qua, hầu hết các huyện, thị xã đều thực hiện rất tốt vấn đề này. Chỉ tính riêng trong 6 tháng đầu năm 2021, có hơn 1.000 ha chuyển đổi cây trồng trên đất lúa. Trong đó, chuyển đổi cây hằng năm là 669,6 ha, chuyển đổi cây lâu năm là 291,3 ha, chuyển đổi sang nuôi trồng thủy sản kết hợp với trồng lúa là 45,6 ha”.
Là một trong những nông dân từng rơi vào cảnh “mất trắng” trong đợt thiệt hại do hạn mặn năm 2016, đến năm 2018, anh Thạch Mô Lết ở ấp Trà Ông, xã Viên Bình, huyện Trần Đề đã mạnh dạn chuyển đổi 1,7 ha đất lúa sang trồng giống dừa Mã Lai. Có thời điểm, độ mặn tại Trần Đề đo được trong mùa khô từ 4 – 5‰ nhưng vườn dừa vẫn sinh trưởng, phát triển tốt, khả năng cho trái không bị ảnh hưởng vì là giống cây trồng chịu mặn khá. Anh Mô Lết chia sẻ, dừa trồng khoảng 2,5 năm sẽ bắt đầu cho trái, cách 20 ngày là có thể thu trái với khoảng 700 quầy, mỗi quầy đạt từ 12 trái. Với giá bán mỗi quầy là 50.000 đồng, trung bình mỗi năm vườn dừa mang lại cho gia đình anh lợi nhuận trên 70 triệu đồng sau khi trừ chi phí, cao hơn 10% so với canh tác lúa 02 vụ như thời gian trước. Không chỉ đạt hiệu quả cho trái cao hơn so với giống dừa được trồng tại địa phương, dừa Mã Lai còn có nhiều ưu điểm vượt trội khác về cơm dừa, hàm lượng dầu, độ ngọt nước... nên khả năng tiêu thụ trên thị trường rất ổn định. Anh Thạch Mô Lết chia sẻ thêm: “So với cây dừa ở địa phương thì giống dừa này cho cơm dày, nước ngọt, ráo mỏng, nước nhiều và thời gian cho trái nhanh hơn. Có thời điểm độ mặn tại đây rất cao, nhưng khả năng cho trái vẫn không bị ảnh hưởng. Mỗi đợt thu hoạch đều có thương lái đến mua”.
Chấp hành chủ trương không sản xuất lúa 3 vụ, mùa khô hằng năm, nông dân ở những khu vực nhạy cảm với xâm nhập mặn trên địa bàn huyện Long Phú cải tạo đất chuyển sang trồng nhiều loại rau màu khác nhau như dưa hấu, khổ qua, các loại đậu, dưa leo, bắp cải và các loại cải với diện tích mỗi năm khoảng 3.000 ha. Trước khi chuyển đổi sang trồng rau màu, diện tích sản xuất lúa tại nơi đây cho hiệu quả không cao do chịu ảnh hưởng của xâm nhập mặn và thiếu nước tưới làm ảnh hưởng đến năng suất. Từ khi chuyển sang trồng rau màu, bà con không còn sợ ảnh hưởng của thiếu nước tưới vào mùa khô do rau màu có thời gian sinh trưởng ngắn, lợi nhuận thu về trên 100 triệu/ha/năm, gấp 2 đến 3 lần so với khi trồng lúa, giúp bà con nhẹ bớt nỗi lo về kinh tế.
Lũy kế đến nay, tổng diện tích chuyển đổi cây trồng trên đất lúa tại tỉnh Sóc Trăng đạt trên 14.800 ha. Theo đánh giá của các địa phương, các mô hình chuyển đổi cho hiệu quả kinh tế cao như: Mô hình rau màu trồng dưới chân ruộng (2 lúa – 1 màu), trồng ớt trong nhà lưới, trồng sen lấy củ và lấy hạt, trồng bồn bồn… lợi nhuận đạt từ 40-80 triệu đồng/ha. Các mô hình chuyển đổi sang trồng cây lâu năm như: Cây có múi, dừa, nhãn, xoài, ổi, mít... cho lợi nhuận đạt từ 100 - 200 triệu đồng/ha. Mô hình chuyển đổi từ trồng lúa sang trồng lúa kết hợp nuôi trồng thủy sản (mô hình nuôi cá đăng quầng trong mùa nước nổi) lợi nhuận đạt từ 15 - 20 triệu đồng/ha. Đồng chí Nguyễn Thành Phước - Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Sóc Trăng khuyến cáo: “Chúng tôi đề nghị bà con nông dân cần tiếp tục phát huy hiệu quả các mô hình này. Đối với vùng trũng, tập trung chuyển đổi sang mô hình 2 lúa 1 cá. Đặc biệt, nên chuyển hẳn vụ lúa Thu Đông để cắt hẳn các mầm bệnh phát sinh trên đồng ruộng nhằm canh tác vụ Đông Xuân được tốt hơn, hạn chế dịch hại trên cây lúa. Tiếp tục thực hiện khuyến cáo không canh tác vụ Đông Xuân muộn ở những vùng hạn chế về nguồn nước tưới trong mùa khô bằng việc duy trì mô hình 2 lúa – 1 màu. Ở những địa phương dọc theo sông Hậu cần xem xét chuyển đổi sang trồng cây ăn trái để phát huy tốt hơn hiệu quả sử dụng đất”.
Ở Sóc Trăng, chuyển đổi cơ cấu cây trồng là một trong những giải pháp được đưa ra để thực hiện tái cơ cấu lại ngành Nông nghiệp theo hướng gia tăng giá trị và phát triển bền vững. Đây cũng là một trong những nhiệm vụ được đặt ra trong Kế hoạch thực hiện Nghị quyết 120/NQ-CP ngày 17/11/2017 của Chính phủ về phát triển bền vững vùng ĐBSCL thích ứng với biến đổi khí hậu. Cùng với những công trình ngăn mặn, trữ ngọt đang được triển khai khẩn trương, việc khuyến khích nhân rộng những mô hình sản xuất có hiệu quả thay cho cây lúa trong mùa khô tiếp tục là giải pháp tăng giá trị sử dụng đất mà ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Sóc Trăng ưu tiên trong tiến trình thực hiện kế hoạch cơ cấu lại ngành Nông nghiệp.
Ngọc Thơ